ململانێی بەستوو- Frozen Conflict: شیکارییەک بۆ ململانێ لەنێوان دیمەشق و ڕۆژئاڤادا

سوریای دوای روخانی بەشار ئەسەد لە ساڵی ٢٠٢٤ ەوە, سوریایەکە پر لە کێشمەکێشی سیاسی و ململانێ سەربازی و چەکدارییە, چونکە ئەو گروپە زاڵەی کە توانی بە سەرۆکایەتی ئەحمەد شەرع کۆنترۆڵی دیمەشق بکات, بە عەقڵیەتی براوەی جەنگ مامەڵە لەگەڵ ململانێ قوڵەکانی سوریا دەکات و دەیەوێت لە رێگەى خۆسەپاند و بە ئامرازی توندوتیژ فۆرمێکی حوکمرانی هاوشێوەى حوکمرانی بەعسیەکان لە سوریادا بەرقەراربکات نەک گرتنەبەری میکانیزمی دیپلۆماسی و هێورکردنەوەى ململانێ قوڵەکان و چارەسەرکردنی ریشەیی کێشەکان.

لەسەرەتایی خۆسەپاندنی ئەحمەد شەرع وەک سەرۆکی سوریا ململانێکانی لەگەڵ گروپە ئیتنیەکان بە روونی لە نوسینەوەى دەستور بەدەرکەوتن، بە دیاری کراویش لەگەڵ دەسەڵاتی خۆسەرى لە رۆژئاڤا ئەم ململانێیانە بە روونی دەرکەوتن، بەڵام بەهۆی بونی هێزی چەکداری رێکخراو هەروەها حوکمرانیەکی رێکخراو لە رۆژئاڤا جۆرێک لە هاوسەنگی هێزی درووست بوو، ئەم هاوسەنگییە  بەتایبەتی هاوسەنگی سەربازییە بوە هۆی دروستبوونی ئاگربەستێکی نافەرمی و دیاریکردنی هێڵێکی تەمماسی جێگیر، کە بە درێژایی ڕووباری فورات یان لە ناوچەکانی نێوان ڕەققە و حەلەبدا بێت. هەر ئەم هاوسەنگیەی هێز بوو رێکەوتنی ١٠مارسی ٢٠٢٥  نێوان مەزلۆم عەبدی و ئەحمەد شەرعی لێکەوتەوە کە دەتوانین بڵێن ئاگربەستێکی فەرمی بوو. بەڵام ئەم ئاگربەستە بۆ عەلەویەکان مەیسەر نەبوو بەهۆی ناهاوسەنگی هێز وەک بینیمان لەرێگەى کۆمەڵکوژکردنی عەلەویەکان دیمەشق توانی کۆنترۆڵی گرژیەکانی کەناراوەکانی سوریا بکات. دواتریش هەمان رێگەى کۆمەڵکوژکردنی دژ بە دروزەکان گرتەبەر, بەڵام دوای ئەوەى ئیسرائیل و کۆمەڵگەى نێودەوڵەتی ئەو هەنگاوەیان ئیدانەکرد و تەنانەت ئیسرائیل هێرشی سەربازی کردە سەر دیمەشق، حکومەتی سوریا بەرابەرایەتی ئەحمە شەرع  ناچار پەنای برد بۆ بەدوەکان و وەک بریکار بەکاریهێنان لەململانێ چەکداریەکانی سوەیدا ئەگەرچی بەدوەکان تەنها ڕووکەشی بوون لە جەنگەکە، چونکە میلیشیا سەربازیەکانی سەربەدیمەشق بە ئاشکرا رۆڵیان لە قۆناغی دووەمی یان قۆناغی هێرشی بەدوەکان بۆسەر سوەیدا بینی، سەرئەنجام دیمەشق نەیتوانی کۆنترۆڵی سوەیدا بکات.

لە قۆناغی ئێستاشدا دیمەشق دەیەوێت ململانێ چەکداریەکان روبەروی رۆژئاڤا وەرگەڕێنێت بە ئومێدی ئەوەى لەم ململانێیەدا تورکیا هاوکاری بێت کە ئەمەش کردەیەکی چاوەروانکراو بوو. 

رەنگە  چەمکی (ململانێی بەستو- Frozen Conflict) چەمکێکی گونجاوبێت بۆ خوێندنەوەى دۆخی ململانێی نێوان حکومەتی دیمەشق بە سەرۆکایەتی ئەحمەد شەرع و دەسەڵاتی خۆسەرى لە رۆژئاڤا، هەوڵ ئەدەین لەم وتارەدا لە ڕوانگەى چەمکی ناوبراو رۆشنای بخەینە سەر کرۆکی ململانێکانی نێوان دەسەڵات لە دیمەشق و دەسەڵاتی خۆسەرى لە رۆژئاڤا.

بەپێی یۆهان گالتونگ، ململانێی بەستوو دۆخێکە کە تێیدا تەنها توندوتیژیی ڕاستەوخۆ ڕاگیراوە

(ململانێی بەستو- Frozen Conflict) خۆی لە خۆیدا تیۆرییەکی سەربەخۆ نییە، بەڵکو چەمکێکی وەسفی گرنگە لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و دیراسەکردنی ململانێدا. ئەم چەمکە بۆ وەسفکردنی ئەو دۆخانە بەکاردێت کە تێیدا شەڕ و پێکدادانی چەکداریی فراوان لە نێوان لایەنەکاندا ڕاوەستاوە، بەڵام هیچ ڕێککەوتنێکی ئاشتیی سیاسیی کۆتایی یان چارەسەرێکی بنەڕەتی و بنبڕ بۆ کێشەکە بەدەست نەهاتووە. بە واتایەکی تر، دۆخەکە "نە شەڕە و نە ئاشتییە"؛ حاڵەتێکی چەقبەستوویی درێژخایەنە، بەپێی چەمکی "ئاشتیی نەرێنی- Negative Peace "ـی یۆهان گالتونگ، ململانێی بەستوو دۆخێکە کە تێیدا تەنها توندوتیژیی ڕاستەوخۆ ڕاگیراوە، بەڵام "توندوتیژیی ستراکتۆری" (وەک نادادپەروەری و گۆشەگیری) و "توندوتیژیی کولتووری" (وەک ڕق و کینە) بەردەوامن. بەمانایەکی تر بەهۆی ئەوەى هیچ لایەکیان متمانەیان بە لایەکەی تریان نیە، ململانێکان لە فۆرمی جیاوازدا بەردەوامیان هەیە.

دەتوانین بڵێین ململانێی بەستوو (Frozen Conflict) بە دۆخێک دەوترێت کە ئەم سێ توخمە سەرەکییەی تێدا کۆبووەتەوە: 

١. ڕاوەستانی کردە وململانێ چەکداریە فراوانەکان لە ڕێگەی ئاگربەستەوە.

٢. بەردەوامیی کێشە سیاسییە بنەڕەتییەکان وەک (کێشەی خاک و سامانی سروشتی وسەروەری یان مافە نەتەوەیەکان وململانێ لە سەر فۆرمی حوکمرانی) بەبێ چارەسەر ماونەتەوە.

٣. مانەوەی گرژیی سیاسی و دیپلۆماسی، کە هەندێکجار بە توندوتیژیی ئاست نزمی پێکدادانی  چەکداری سنوورداری بەردەوامی دەبێت.
بە مانایەکی تر هەرچەندە شەڕی گەورە ڕاوەستاوە، بەڵام پێشێلکاریی ئاگربەست و پێکدادانی چەکداری  سنووردار بەردەوامن، کە سەرئەنجام  دۆخەکە ناسەقامگیر دەکەن.

لە روانگەى خستنە رووی چەمکەکەوە بۆمان رون دەبێتەوە ئەوەى لە سوریای ئێستا لە نێوان دەسەڵات لە دیمەشق و دەسەڵاتی خۆسەریدا هەیە (ململانێی بەستووە) و تایبەتمەندییەکانی ئەم ململانێیە بریتین لە:

یەکەم: دۆخی چەقبەستوویی:

هیچ کام لە لایەنەکانی ململانێ توانای سەربازی یان سیاسیی یەکلاکەرەوەیان نییە بۆ ئەوەی دۆخەکە بە قازانجی خۆیان بشکێننەوە، بەڵام لە ئەگەرى دەستێوەردانی هێزە ئیقلیمیەکان رەنگە هاوکێشەکە ئاوەژوو بکاتەوە و لە قازانجی لایەکیان کۆتایی بێت. ئەم سیناریۆش رەنگە سیناریۆیەکی ئاسان نەبێت چونکە بەرژەوەندی هێزە ئیقلیمەکان لەیەک ئاراستەدا کۆنابێتەوە و هەروەها بەرژەوەندیەکانیان کۆک نیە، بەڵکو ناکۆکن، بەتایبەت دوای کۆمەڵکوژی دروزیەکان لە سوەیدا تارادەیەک بە قازانجی پاراستنی هاوسەنگی هێز بە قازانجی دەسەڵاتی خۆسەرى لە رۆژئاڤا شکاوەتەوە.

دووەم: ڕۆڵی یەکلاکەرەوەی ئەکتەری دەرەکی (External Actors):

زۆرجار هێزێکی دەرەکی (زلهێزێکی هەرێمی یان جیهانی) ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە "بەستوو هێشتنەوەی" دۆخەکە، یان وەک "پارێزەر" (Patron) بۆ یەکێک لە لایەنەکان، یان وەک "ناوبژیوان"ێک کە بەرژەوەندیی لە مانەوەی دۆخەکەدا هەیە نەک چارەسەرکردنی, بە تایبەت لە دۆخی سوریادا ئەکتەرە دەرکیەکان بریتین لە  زلهێزی ئیقلیمی وەک (تورکیا، ئیسرائیل و وڵاتانی کەنداو) و زلهێزی جیهانی (ئەمریکا و روسیا).

١. ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا: وەک "پارێزەر Patron"ـی سەرەکیی هەسەدە دەمێنێتەوە بە تایبەت دوای کۆمەڵکوژیەکەى سوەیدا . چونکە ئامانجی ئەمریکا ڕێگریکردنە لە سەرهەڵدانەوەی داعش، سنووردارکردنی هەژموونی ئێران و ڕووسیا و پاراستنی هاوپەیمانێکی ناوخۆیی. هەربۆیە بوونی ئەمریکا ڕێگری لە هێرشێکی گەورەی حکومەتی دیمەشق بۆ سەر ناوچەکانی هەسەدە دەکات.

٢. تورکیا: لەسەرەتادا دژایەتیی توندی بۆ دەسەڵاتی خۆسەرى هەبوو لە هەوڵی یارمەتیدانی ئەحمەد شەرع بوو بۆ سنوردارکردنی هەژموونی هەسەدە، بەڵام دوای چەکدانانی پـ/ کـ/ کـ..ـ جۆرێک لە هێوربونەوەى ئەو دژایەتە بەرامبەر رۆژئاڤا بەدی دەکرێت بەتایبەت دوای هەوڵە دیبلۆماسیەکانی نێوان تەلئەڤیڤ و دیمەشق پێش کۆمەڵکوژیەکەیى سوەیدا. تورکیا لەئێستادا کار بۆ ئەوە دەکات کە دۆخەکە بە "بەستوویی" بمێنێتەوە و ڕێگە نەدات کیانەکەی هەسەدە ببێتە واقیعێکی دانپێدانراو، بەڵام دەروازەیەکیش بهێڵێتەوە بۆ ئەگەرى رێکەوتنی دیمەشق لەگەڵ تەلئەڤیڤ.

٣. ڕووسیا:

دوای لەدەستدانی ئەسەد، هەوڵ دەدات وەک "ناوبژیوان"ێک ڕۆڵ ببینێت و پێگەی خۆی لەگەڵ هەردوو لایەن بپارێزێت. بەرژەوەندیی ڕووسیا لەوەدایە کە دۆخەکە "بەڕێوەببرێت" نەک "چارەسەر بکرێت"، چونکە ئەمە ڕێگەی پێدەدات کاریگەریی خۆی بهێڵێتەوە.

٤. وڵاتانی کەنداو:

ئەگەرچی ناکۆکی لە نێوان وڵاتانی کەنداودا هەیە بەهۆی بونی بەرژەوەندی جیاواز لە سوریادا، بەڵام تاکە لایەنن کە لە هەوڵی ئەوەدان دەسەڵاتی ئەحمەد شەرع  بچەسپێنن و پاڵپشتی  تەواوی دەکەن بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتی بەسەر سوریادا، چونکە بە دەرفەتێکی باشی دەزانن بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتێکی سونی مەزهەب لەسوریا بۆ ئەوەى بەرژەوەندیەکانیان بپارێزێت.

سێیەم: دروستبوونی کیانی دیفاکتۆ (De facto State): 

ئەم ململانێیانە زۆرجار دەبنە هۆی دروستبوونی یەکەی سیاسیی دانپێدانەنراو کە خاوەنی حکومەت، سوپا و دامەزراوەی خۆیانن، بەڵام لە ئاستی نێودەوڵەتیدا شەرعییەتیان نییە. ئەمە یەکێکە لە دەرئەنجامە کلاسیکییەکانی ململانێی بەستوو. 

ناوچەی ژێر دەسەڵاتی هەسەدە "ئیدارەی خۆسەری رۆژئاڤا" وەک کیانێکی "دیفاکتۆ"ـی پتەوتر دەردەکەوێت، چونکە  خاوەنی حکومەتی خۆی، هێزی ئەمنی ئاسایش، سوپا (هەسەدە)، سیستمی پەروەردە و ئابووریی سەربەخۆیە و لە هەمانکاتدا لە دانوساندایە کە دیمەشق ناچاربکات بەوەى بەرگێکی دەستوری پێ ببەخشێت.

 دۆخی ململانێی بەستوو لە نێوان دیمەشق و دەسەڵاتی خۆسەرى وەک خۆی دەمێنێتەوە، چونکە ناکۆکی قوڵ لە نێوانانیاندا هەیە

چوارەم: توندوتیژیی ئاست نزم (Low-intensity Violence):
هەرچەندە شەڕی گەورە ڕاوەستاوە، بەڵام پێشێلکردنی ئاگربەست، شەڕ و پێکدادانی سنووردار بەردەوامن، کە دۆخەکە ناسەقامگیر دەکەن.

لە سۆنگەى ئەو تایبەتمەندیانەى کە ئاماژەمان پێکردن دەتوانین بڵێین  دۆخی ململانێی بەستوو لە نێوان دیمەشق و دەسەڵاتی خۆسەرى وەک خۆی دەمێنێتەوە، چونکە ناکۆکی قوڵ لە نێوانانیاندا هەیە کە دەکرێت هۆکارەکانی مانەوەى چەقبەستووی ململانێکان لەم خاڵانەدا بخەینەڕوو:

١. ناکۆکیی ئایدیۆلۆژیی قووڵ:

 هەسەدە: پڕۆژەی "کۆنفیدراڵیزمی دیموکراتی" و "ئیدارەی خۆسەر"ـی هەیە کە لەسەر بنەمای سێکولاریزم، فرەنەتەوەیی و مافی ژنان دامەزراوە. بەڵام دەسەڵات لە دیمەشق  هەرچەندە ڕەنگە پراگماتی بێت، بەڵام بنەماکەی ئیسلامییە و ناسیونالیزمە دیدگای بۆ دەوڵەت و یاسا لە شەریعەتی ئیسلامییەو و نەتەوەیی عەرەبەوە سەرچاوە دەگرێت. 

دەرئەنجام ئەم دوو دیدگا دژبەیەکە بۆ شێوازی حکومڕانی، ناسنامەی دەوڵەت و سیستمی یاسایی، دانوستانی سیاسیی ڕاستەقینە نزیکە لە ئەستەم دەکات.

 ٢. کێشەی سەروەری و ئۆتۆنۆمی و هێزی سەربازی:
حکومەتی ناوەندی لە دیمەشق (بە سەرۆکایەتی شەرع) سوورە لەسەر یەکپارچەیی خاکی سوریا و سەروەریی تەواوی دەوڵەت و هەر جۆرە ئۆتۆنۆمییەک کە هەڕەشە بێت بۆ سەر ئەم بنەمایە، ڕەت دەکاتەوە.

بەڵام هەسەدە وایدەبینێت کە کێشەکانی پێشوی سوریا بریتی بوون لە داننەنان بە مافی ئەوانی تر و نکۆڵیکردن لە مافەکانیان هەروەها پێیانوایە مۆدێلی "دەوڵەت-نەتەوە" (Nation-State) سەرچاوەی سەرەکیی کێشەکانە و چارەسەر تێپەڕاندنی ئەم مۆدێلەیە، هەربۆیە کۆنفیدراڵیزمی دیموکراتی بەچارەسەر دەزانێت و داوای دانپێدانانی فەرمی بە "ئیدارەی خۆسەر" و هێزە سەربازییەکەیدا (هەسەدە) دەکات وەک بەشێک لە سیستمی بەرگریی سوریا.

دەرئەنجام ئەمە چەقبەستووییەکی سیاسیی کلاسیکی لێ دەکەوێتەوە کە هیچ لایەنێک ناتوانێت لە داواکارییەکانی پاشگەز ببێتەوە.

٣. کێشەی دابەشکردنی سامان: هەسەدە کۆنترۆڵی زۆرینەی کێڵگە نەوتییەکان و سەرچاوە ئاوییەکان و زەوییە کشتوکاڵییە بەپیتەکانی سوریای کردووە. هەر حکومەتێک لە دیمەشق بۆ مانەوەی خۆی و بوژاندنەوەی ئابووری پێویستی بەم سامانانە دەبێت. دەرئەنجام ململانێ لەسەر کۆنترۆڵ و دابەشکردنی ئەم سامانانە دەبێتە بەربەستێکی گەورەی تر لەبەردەم هەر ڕێککەوتنێک.

دەرئەنجام

"ململانێی بەستوو" چەمکێکی شیکاریی گرنگە بۆ تێگەیشتن لە سروشتی ململانێکانی نێوان دیمەشق و دەسەڵاتی خۆسەرى لە رۆژئاڤا. 

پراکتیزەکردنی چەمکەکە لەسەر دۆخی سوریا نیشانیدا کە چۆن تێکەڵەیەک لە چەقبەستوویی سەربازی، ناکۆکیی قووڵی سیاسی و ئایدیۆلۆژی و دەستوەردانی هێزە دەرەکییەکان، دەتوانێت دۆخێکی "نە شەڕ و نە ئاشتی"ـی نموونەیی بخوڵقێنێت. ئەم ململانێیانە بەهۆی ناسەقامگیریی سروشتیان و توانای هەڵگیرسانەوەیان لە هەر ساتێکدا، وەک بۆمبێکی کاتژمێردار لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا دەمێننەوە و چارەسەرکردنیان یەکێکە لە ئاڵنگارییە هەرە گەورەکان.