دۆسیەی نەوت و غاز لەنێوان هەرێم و بەغداد 

لە عێراقی نوێ دا زۆر دۆسیەی ناکۆکی دەستوری و یاسایی و سیاسی لە نێوان هەرێم و بەغداد دروست بوو، یەکێک لە گرنگترین و ئالۆزترین دۆسییەکان دۆسیەی خاوەندارێتی و بەرێوەبردنی سامانی سروشتییە بەتایبەت نەوت و غاز.

ئەم پرسە زۆر قۆناغی پڕ کێشمەکێشی دەستوری و یاسایی و سیاسی لێکەوتەوە، لە یەکەمین قۆناغ دا کە دەتوانین بە قورسترین قۆناغ ناوزەندی بکەین قۆناغی رێکخستنی دەستوری بوو بۆ دۆسیەی نەوت و غاز لە دەستوری نوێی عێراق دا . 

یەکدەنگی سەرکردایەتی کورد لەو قۆناغەدا و لەکاتی دانانی دەستوردا لەم دۆسیەدا وایکرد بڕیاربەدەستانی ئەوکاتی  عێراق رازی بن بە جێگیرکردنی بەندێکی دەستوری گرنگ ئەویش بەندی 112ـی دەستوری عێراقە کە دەڵێت: "حکومەتی فیدڕاڵی لەگەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکانی نەوت و غازی بەرهەمهێنراوی کێلگەکانی بەڕێوەدەبات، بە مەرجێک داهاتەکانیان بەشێوەیەکی دادپەروەری و بەگوێرەی دابەشبوونی دانیشتووان لەسەر بەشەکانی وڵاتدا دابەش بکرێت، لەگەڵ دیاریکردنی پشک بۆ ماوەیەک بۆ ئەو هەرێمە زیان لێکەوتووانەی ڕژێمی پێشوو بێبەشی کردبوون و ئەوانەشی کە پاشتر زیانیان لێ کەوت بە جۆرێک گەشەسەندنێکی هاوتەریب بۆ ناوچە جیاوازەکانی ولات مسۆگەر بکات و ئەمەش بە یاسا ڕێکدەخرێت."

تێپەڕاندنی ئەم بەندە دەستورییە لەوکاتدا ڕاستە دەستکەوتێکی گرنگ بوو بۆ کورد و دەسەلاتێکی ستراتیجی گرنگ بۆ کورد جێگیرکرا و حمایەی دەستوری بۆ دانرا لە بەرێوەبردنی سەرچاوەکانی سامانی سروشتی، بەڵام بەدەرنەبوو لە گرفت و ئاڵنگاری و ئاستەنگ.

یەکێک لەو ئاڵنگاری و ئاستەنگانە خودی بەندی 112ـی دەستور بوو، کاتێک  دەستەواژەی (الحقول الحالیە) جێگر کرا لە بەندەکەدا، ئەمە وایکرد ڕاجیایی یاسایی دروست بێت کە ئایا دەسەڵاتی هاوبەشی هەرێم و بەغداد لە بەرێوەبردنی نەوت و غازی هەرێم دا، کام کێڵگە دەگرێتەوە، ئایا مەبەست لەو دەستەواژەیە تەنها ئەو کێڵگانەن کە لە 2005 دا هەبوون و ئەو کێڵگانە ناگرێتەوە کە لە دوای 2005 لە هەرێم دا بەرهەم هێنراون؟ یاخود بە پێچەوانەوە دەسەڵاتی هاوبەش بۆ سەرجەم کێڵگەکانی نەوت و غازە  بەبێ جیاکاری لە نیوان کێڵگەکانی 2005 و کێڵگەکانی دواتردا؟

لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا و لە راڤەی بەندی 112ـى دەستوردا، دوو بۆچونی یاسایی هەیە، بۆچونی یەکەم راڤەی زمانەوانی بۆ دەستەواژەی (الحقول الحالیە) دەکەن و پێیانوایە تەنها کێڵگەکانی 2005 دەگرێتەوە، ئەمەش واتای ئەوە دەگەیەنێ کە بەرێوەبردنی کێڵگە نوێیەکانی نەوت و غاز لە دەسەڵاتی تایبەتی هەرێمە.

لەبەرامبەر ئەمەدا بۆچونی دووەم لە بۆچونی شارەزایان راڤەی بابەتی بۆ دەستەواژەکە دەکەن و پێیانوایە کە مەبەستی دانەری دەستور ئەوەیە کە  ئەم دەستەواژەیە جێبەجێبکرێت بەسەر بەرێوەبردنی سەرجەم کێڵگەکانی نەوت و غازی هەرێم دا، چونکە لەوکاتەدا  کە ئەم دەستەواژەیە  خرایە بەندێکی دەستورییەوە، هیج کێڵگەیەکی بەرهەمهێنانی نەوت و غاز لەهەرێم دا دەستبەکارنەبوو.

دەسەڵاتی بەغداد بۆهاوبەشی لە بەرێوەبردنی کێڵەگەکانی نەوت و غازی هەرێم سەرجەم کێڵگەکان دەگرێتەوە

ئەمە لەلایەک، لەلایەکی ترەوە لۆژیكی یاسایی رێگەنادات جیاکاری لە نێوان دەسەڵاتی بەرێوەبردنی کێڵگەکان دا بکرێت لە کاتێکدا کە هەمان پێکەی دەستوری و یاسایی و کارگێرییان هەبێت، ئەم بۆچوونەش ئەوە دەگەیەنێت کە دەسەڵاتی بەغداد بۆهاوبەشی لە بەرێوەبردنی کێڵەگەکانی نەوت و غازی هەرێم سەرجەم کێڵگەکان دەگرێتەوە بەبێ جیاکاری لە نێوان کۆن و تازەدا.

رای ئێمە لەم نێوەندەدا ئەوەیە کە هەردوو بۆچونەکە لە ڕووی بنەما زانستییەکانی راڤەی دەستوری و یاساییەوە تاڕادەیەک دروستن و رەنگە ئاسان نەبێت بۆچونێکیان زاڵ بکرێت بەسەر ئەویتردا. 

لێرەدا بە گرنگی دەزانم ئەوە بڵێم کە خودی ئەم دەستەواژەیە و ئەم راڤە جیاوازانەی کە باسکرا دەگەڕێتەوە بۆ بەهێزی پێگەی کورد لەو قۆناغەدا کە نەتوانراوە بەبێ ڕەچاوکردنی راوبۆچونی سەرکردایەتی کورد بەندێكی گرنگی دەستوری تێپەرێت و هاوکات دەبێت دانبەوەشدا بنێین کە ئەم بەندە لە بەرژەوەندی رەهای کورد نیە، بەڵکو جۆرێک لە باڵانسی دەستوری  بە بەندەکەوە دیارە . 

سەرەڕای گرنگی ئەو بەندە دەستورییە کەباس کرا بۆ کورد، هاوکات دەتوانین خودی ئەم بەندە بە ئاستەنگێکی دەستوری ناوزەند بکەین کە لە ناوەرۆکی ئەم نوسینەکەدا ڕووندەبێتەوە. 

سروشتی بەندە دەستورییەکان وایە کە گشتین و ووردەکاری رێکخستنی بابەتەکان بۆ یاسای ئاسایی جێدەهێڵن، هەروەک لە بەندی 112 کە ئاماژەی پێدراوە دەڵێ (وینظم ذلك بقانون) واتە ئەمەش بە یاسا رێکدەخرێت.

لەدوای دانانی دەستورەوە چەن هەوڵێک هەبووە بۆ دەرچواندنی یاسای نەوت و غازی عێراق هەر لە ساڵی 2006ـه‌وه‌ تا دەگات بە 2023، چەند جارێک پرۆژە یاساکەی خراوەتە کارنامەی پەرلەمان و تەنانەت لە کارنامەی کابینە یەک لەدوای یەکەکانی حکومەتی ناوەندییشدا وەک بەڵێنی هەڵبژاردن جێگیرکراوە، بەڵام بەهۆی ناکۆکی لە راڤەی بەندی 112ـی دەستور و ناکۆکی لە رێکخستنی دەسەڵاتی بەرێوەبردنی کێڵگەکانەوە، نەتوانرا پرۆژەکە بکرێتە یاسا، هەرچەند لایەنە عێراقییەکان زۆرینەی کورسیەکانیەکان هەبوو بەڵام لەبەرئەوەی دەوڵەتی نوێی عێراق لەسەربنەمای توافق دامەرزرا بۆیە یەکلاییکردنەوەی پرسە گرنگەکان بەزۆرینە و کەمیینە یەکلایی نەدەکرایەوە، ئەمەش وایکرد بۆشایی یاسایی لە رێکخستنی دۆسیەی نەوت و غازدا بەردەوامی هەبێت. 

حکومەتی هەرێمی کوردستان سوودی ناکۆکی لە دەرچواندنی یاسای نەوت و غازی هەرێم بینی

بەڵام هەرێمی کوردستان لەدوای پەسەندکردنی دەستوری عێراق و جێگیرکردنی بەندی 112، لە بۆشایی یاسای نەوت و غازی عێراق دا و بە پشت بەستن بە  راڤەی یاسایی دڵخوازی خۆی بۆ بەنده‌كه‌، لە ساڵی 2007ـدا هەستا لە پەرلەمانی کوردستانەوە یاسای  نەوت و غازی هەرێمی کوردستانی دەرچواند (ژمارە 22ـى ساڵی 2007).

حکومەتی هەرێمی کوردستان سوودی ناکۆکی لە دەرچواندنی یاسای نەوت و غازی هەرێم بینی بۆ دەرچواندنی یاسای نەوت و غازی هەرێمی کوردستان و لێرەدا پاساوی یاسایی خرایەڕوو بۆ بەرێوەبردنی کێڵگە نەوتیەکان و دۆزینەوە و بەرهەمهێنانی کێڵگەی نوێ و ئەنجامدانی چەندین گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان. 

بوونی بۆشایی یاسایی لە عێراق دا و هاوکات هەبونی یاسایەکی دەرچوو لە پەرلەمانی کوردستانەوە، ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ ئەوەی لەلایەک کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان بڕوای یاسایی بوونی گرێبەستەکانیان بۆ درووست بێت، هاوکات حکومەتی هەرێمی کوردستانیش ئەم دۆخەی بە هەلێکی زێڕین مەزەندەکرد و هەنگاوی گەورەی نا لە پیادەکردنی دەسەڵاتی یاسایی لە دۆسیەی نەوت و تا گەیشت بە ئاستی سەربەخۆیی لە مامەڵەکردن بە دۆسیەی نەوتەوە، ئەمەش نیگەرانی به‌غدای لێکەوتەوە و دواجار بەدوای ئەمەشدا هەنگاوی ئابوری سەربەخۆ سەریهەڵدا کە مەبەست لێی پشتبەستن بوو بە داهاتی نەوت لە دابینکردنی بودجە و مووچەی هەرێمی کوردستاندا، لەبەرامبەردا بەغداد هەستا بە بڕینی بودجە و مووچەی هەرێمی کوردستان.

ئەم قۆناغە دەتوانین بە قۆناغی زێڕینی دەسەڵاتی حکومەتی هەرێم ناوزەند بکەین لەسەر دۆسیەی نەوتی هەرێم، هاوکات قۆناغێکی سەختی ئابوری بوو بۆ خەڵکی کوردستان و مووچەخۆران .

نابێت ئەوەمان لەبیربچێت کە لە تێڕوانینی بەغدادەوە ئەو قۆناغە هیج بەهایەکی یاسایی نەبوو، هەر زوو لەڕێگەی وەزارەتی نەوتەوە سكاڵای یاسایی لەسەر هەرێم تۆمارکرا لە دادگای باڵای فیدراڵی تایبەت بە نادەستوری بوونی یاسایی نەوت و غازی هەرێم و هەڵوەشانەوەی گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێم، ئەمەش قۆناغی سێیەمی ناکۆکییەکانی هەرێم و بەغداد بوو لەسەر دۆسیەی نەوت.

ئەم قۆناغە بەزیان و دۆڕانی هەرێمی کوردستان کۆتاییهات، ئەمەش دوای ئەوەی دادگای باڵای فیدراڵی لە شوباتی 2022ـدا بریاری دا  بە هەڵوەشانەوەی یاسای ژمارە 22ـى ساڵی 2007 و هەڵوەشانەوەی سەرجەم گرێبەستە نەوتییەکان کە هەرێم واژووی کردبوو لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان.

هەرچەنده‌ حکومەتی هەرێم دانی نەنا بە ڕەوایەتی ئەو بڕیارەدا و بەردەوام بوو لەسەر پیادەکردنی دەسەڵاتەکانی خۆی و هاوکات لە پەرلەمانی کوردستانەوە یاسای ژمارە 22ـی ساڵی 2007ـى هەموار کردەوە کە بەبڕیاری دادگا هەڵوەشێنرابوویەوە، بەڵام ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی بوو بە یەکێک لە ڕێگەکانی دەرخستنی ئەو ئاستەنگەی کە لە بەندی 112ـى دەستوردا دانرابوو کە پێشتر ئاماژەمانپێدا. هاوکات کاریگەری ئەم بڕیارە بۆ دەرچواندنی بریاری دەستەی نێوبژیوانی پاریس لە سکاڵای عێراق لەسەر تورکیا ڕەنگی دایەوە و بە ئەنجام وەستانی فرۆشتنی نەوت و ڕاگرتنی گرێبەستەکانی لێکەوتەوە لە ساڵی 2023ـدا.

چارەسەری ڕیشەیی دۆسیەی نەوت و غاز لە نێوان هەرێم بەغداد گەڕانەوەیە بۆ بەندی 112ـى دەستور و دەرچواندنی یاسایی نەوت و غاز

قۆناغی نوێی ململانێکانی هەرێم و بەغداد لەدوای وەستانی هەناردەی نەوت و ڕاگرتنی گرێبەستەکانەوە دەستیپێکرد، کە هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی ئاستەنگی ئابوری و یاسایی بویەوە، چونکە لەلایەک داهاتی سەرەکی کە فرۆشتنی نەوت بوو لەدەستدا لەلایەکی ترەوە دەسەڵاتی مامەڵەی یاسایی بە دۆسیەی نەوتەوە لەدەستدا، ئەمەش وایکرد هەرێم هەنگاو بۆ ڕێکەوتنی تاکتیکی بنێت بۆ دابینکردنی مووچەی مووچەخۆران لە بەغداد و کات بەڕێبکات بۆ دۆزینەوەی دەرفەتێکی تری پیادەکردنی سەرلەنوێی دەسەڵاتی مامەڵەکردنی سەربەخۆ بە دۆسیەی نەوتەوە تاکو دەگات بە ئەمرۆ.

ئەو قەیرانەش کە ئەمڕۆ خەڵكی کورستان بەگشتی و مووچەخۆران بەتایبەتی تیایدا دەژین بەرهەمی کاری ئەو قۆناغانەیە کە باسکرا و لەم کاتەشدا هەر رێکەوتنێک تایبەت بە مووچە و دۆسیەی نەوت بکرێت لە نێوان هەرێم و بەغداد کاتییە و ناوبەناو کێشەکە دروست دەبێتەوە، تا ئەوکاتەی دەگەین بە چارەسەری ڕیشەیی دۆسیەی نەوت و غاز لە نێوان هەرێم بەغداد کە گەڕانەوەیە بۆ بەندی 112ـى دەستور و دەرچواندنی یاسایی نەوت و غازی عێراقی و دروستکردنی ڕایەکی هاوبەشی بەغداد و هەرێم لە پرسی رێکخستنی هاوبەشیی لە بەرێوەبردنی کێڵگەکانی نەوت و غازی هەرێم دا لە نێوان هەرێم بەغداد.

قۆناغی داهاتوو (قۆناغی دەرچواندنی یاسای نەوت و غازی عێراق):

هەرچەند حکومەتی هەرێم و بەدیاریکراویی سەرۆکی حكومەت نیگەرانە لە ڕادەستکردنی دۆسیەی نەوت و بەرامبەر بە دابینکردنی مووچەی خەڵکی کوردستان، بەڵام ئێمە پێمانوایە بژاردەی یاسایی و دروست و سەرکەوتوو بۆ هەرێم رێکەوتنە لەگەڵ بەغداد لەم قۆناغەدا و خۆئامادەکردنە بۆ وەرگرتنەوەی دەسەڵاتەکانی لە ڕێگەی یاسای نەوت و غازەوە، چونکە ئەو ئاستەنگەی لە پرۆژە یاسای نەوت و غازی عێراقدا بۆ هەرێمی کوردستان دانراوە زۆر قورستر و ئالۆزترە لەو داواکارییانەی کە لە ئێستادا بەغداد داوای دەکات.

کابینەکەی محه‌مه‌د شیاع سودانی یەکێک لە بەڵێنەکانی دەرچواندنی یاسای نەوت و غازی عێراق بوو لە ماوەی شەش مانگی یەکەمی دەستبەکاربونیدا، هەرچەند ئەمە نەکرا، بەڵام پرۆژە یاسایەکی نوێ خرایە بەردەم ئەنجومەنی نوێنەران.

ئەگەر بگەرێێنەوە بۆ نوێترین پرۆژە یاسای نەوت و غازی عێراقی کە لەبەردەم  ئەنجومەنی نوێنەراندایە، دەبینین لە پڕۆژەکەدا هەرێمی کوردستانی هاوتای پارێزگایەکی تری عێراق ناساندووە کە بەرهەمهێنەری نەوتن، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە بەغداد لە ڕێکخستنی پرۆژە یاساکەدا و لە راڤەی دەستەواژەی (الحقول الحالیە) کە لە بەندی 112ـدا هاتووە، بۆچوونی دووەمی وەرگرتووە کە دەڵێت بەغداد لە بەرێوەبردنی سەرجەم کێڵگەکانی نەوت و غازدا هاوبەشە لەگەڵ هەرێم  و پارێزگاکاندا.

نەک هەر ئەمە، بەڵکو مافی سەرپەرشتی سەرجەم کێڵگە نەوتییەکان لە تەواوی عێراق دا سپاردووە بە کۆمپانیای نەوتی نیشتمانی عێراق، ئەمە لەڕووی بەرێوەبردنی کارگێری و هونه‌رییه‌وه‌ کێڵگەکانەوە، هەروەها لەڕووی دانانی پلان و ستراتیجی نەوت و غازەوە لەڕووی دەسەڵاتی واژووکردنی گرێبەست و پەسەندکردنی گرێبەستەکان هیچ ڕۆڵێکی بۆ حكومەتی هەرێمی کوردستان دانەناوە و تەنها وەک ئەندامێکی ئەنجومەنی فیراڵی نەوت و غاز ئەژماری دەکات، کە ئەمەش واتە نوێنەری هەرێم لەم ئەنجومه‌نەدا هەمان پێگەی نوێنەری پارێزگای به‌سره‌ى هەیە و ناتوانێت رێگربێت لە هیچ بڕیارێک لە دۆسیەی نەوت و غازی هەرێم دا. بەمانایەکی تر هەرێمی کوردستان لەم پرۆژە یاسایەدا بەهاوتای هەر پارێزگایەکی بەهەرمهێنەری نەوت دەسەڵاتی بۆ دانراوە، لێرەوە دەتوانین بڵێین بەغداد لەم پرۆژەیەدا ستەمێکی یاسایی لە هەرێم کردووە و راڤەیەکی زۆر فراوانی بۆ بەندی 112ـى دەستور کردووە، دەتوانرێت وەسف بکرێت بە پاشگەزبوونەوە لەو فیدراڵییه‌تەی کە عێراقی نوێی لەسەر بنیادنراوە.

لەکۆتایدا ئەوەی گرنگە بوترێت ئەوەیە کە سەرکردایەتی سیاسی کورد و دامەزراوەکانی هەرێمی کوردستان، پێویستە بیر لەوە بکەنەوە کە لە ئێستادا کێڵگەکانی نەوت و غاز لە ژێر سەرپەشتی حکومەتی هەرێمدایە و بەغداد لەم دەسەڵاتەدا هاوبەش نیە، ئەمەش وا دەخوازێت کە لەپێناو ڕادەستکردنی نەوتی بەرهەمهاتوو گرفتی گەورەتر دروست نەکرێت و هەوڵی پاراستنی دەسەڵاتە دەستورریەکانی هەرێم بدرێت، چونکە دەبێت بزانین کە بەغداد بەم دۆخەش ڕازی نییە و دەیەوێت دەسەڵاتی یاسایی خۆی لەسەر سەرجەم کێڵگەکانی هەرێم پەیرەوبکات، ئەم نییەتەش وەک ئاماژەمان پێدا، لە ناوەڕۆکی پرۆژە یاسای نەوت و غازی عێراق دا بەڕوونی بەدیدەکرێت.

پشتبەست بەوەی باس کرا، لە ئێستادا هەر ڕێکەوتنێکی سیاسی و کارگێڕی بکرێت لە نێوان هەرێم و بەغداد، کاتییە؛ چارەسەری بنەڕەتی بریتییە لە دەرچواندنی یاسای نەوت و غازی عێراق، ئەمەش یەکێکە لە گەورەترین ئاڵنگارییە یاساییەکانی بەردەم پەیوەندیەکانی هەرێم و ناوەند لە دۆسیەی نەوت و غازدا، بۆ ئەمەش پێویستە هەرێمی کوردستان بە گوتار و سیاسەتێکی یەکگرتووی دەستوری ویاساییەوە، خۆی بۆ ئەو قۆناغە ئامادەبکات.

* مامۆستای زانکۆ- پسپۆڕی یاسا