ئایا تورکیا ده‌بێته به‌ربه‌ست له‌به‌رده‌م هه‌نارده‌كردنه‌وه‌ى نه‌وتى هه‌رێم؟
١٥ ئاب ٢٠٢٥ - ٥:٠٤ پاش نیوەڕۆ
په‌نجه‌ره
لە کاتێکدا کە هیوایەک بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکیاوە دروست بوو، بەتایبەت دوای ڕێککەوتنی ئەم هەفتەیەی نێوان هەولێر و بەغدا؛ لێدوانەكانى ئه‌مڕۆی وەزیری وزەی تورکیا ئاماژەیەکی ڕوونن کە ئەنقەرە بەئاسانی بۆرییەکە ناکاتەوە و مەرجی نوێی هەیە. ئەمەش پرسیارێکی گرنگ دێنێتە ئاراوە: ئایا تورکیا دەبێتە ڕێگری سەرەکی لە بەردەم چارەسەری کێشەی نەوتی هەرێمدا؟
دوای زیاتر لە دوو ساڵ لە ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان کە گورزێکی کوشندەی لە ئابووریی هەرێم و عێراقیش وەشاند، هەفتەی ڕابردوو شاندی حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی گەیشتنە ڕێککەوتنێک بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن لە ڕێگەی کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)وە.
بەڵام پێش ئەوەی مەرەکەبی ڕێککەوتنەکە وشک بێتەوە، ئەنقەرە پەیامێکی ڕوونی نارد: کاتی ئەوە هاتووە ڕێککەوتنی پەنجا ساڵەی بۆریی نەوتی کەرکوک-جەیهان بگۆڕدرێت.
ئەنقەرە داوای "ڕێککەوتنێکی نوێ" دەکات
ئەلپ ئەرسەلان بەیراقدار، وەزیری وزە و سەرچاوە سروشتییەکانی تورکیا، لە لێدوانێکدا ئه‌مڕۆ ڕایگەیاند: وڵاتەکەی ڕەشنووسێکی نوێی بۆ ڕێککەوتنی هێڵی بۆریی نەوت ئاراستەی بەغدا کردووە.
بەیراقدار جەختی لەوە کردەوە کە "ڕێککەوتنی ئێستا چیتر خواستەکان پڕ ناكاته‌وه و وه‌ڵامده‌ره‌وه‌ی پێداویستییه‌كانی وزه‌ی جیهان نییه."
بەگوێرەی لێدوانەکانی وەزیری تورکیا، هێڵی بۆرییەکە توانای گواستنەوەی 1.5 ملیۆن بەرمیل نەوتی لە ڕۆژێکدا هەیە، بەڵام هەرگیز بە تەواوی توانای خۆی کاری نەکردووە. حکومەتی تورکیا دەیەوێت لە ڕێککەوتنی نوێدا مسۆگەری ئەوە بکات کە بۆرییەکە بە تەواوی توانای خۆی بەکاربهێنرێت، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئەنقەرە تەنها وەک وڵاتێکی ترانزێت سەیری خۆی ناکات، بەڵکو دەیەوێت ببێتە هاوبەشێکی ستراتیژیی وزە لە ناوچەکەدا.
پاشخانی کێشەکە: لە بڕیاری پاریسەوە بۆ مەرجەکانی ئەنقەرە
بۆ تێگەیشتن لە هەڵوێستی ئێستای تورکیا، پێویستە بگەڕێینەوە بۆ هۆکاری سەرەکیی ڕاگرتنی هەناردەی نەوت لە 25ـى ئازاری 2023. لەو ڕێكه‌وته‌دا دادگای ناوبژیوانیی نێودەوڵەتی لە پاریس (ICC) لە بەرژەوەندیی عێراق بڕیاریدا و تورکیای بە پێدانی قەرەبووی 1.5 ملیار دۆلاری سزادا بەهۆی ئەوەی ڕێگەی دابوو هەرێمی کوردستان بەبێ ڕەزامەندیی بەغدا نەوت هەناردە بکات.
ئەم بڕیارە وایکرد تورکیا لە دۆخێکی یاسایی شلۆقدا بێت و ڕاستەوخۆ هەناردەکردنی ڕاگرت. ئێستا ئەنقەرە دەیەوێت لە ڕێککەوتنی نوێدا خۆی لە دووبارەبوونەوەی هەر سیناریۆیەکی لەو شێوەیە بپارێزێت.
به‌پێی شیكارییه‌كان، توركیا مه‌به‌ستى له‌م داوا و په‌یامه‌ى، چه‌ند خاڵێكه، له‌وانه:
ڕوونیی یاسایی: تورکیا دەیەوێت له‌گه‌ڵ عێراقدا بگه‌نه گه‌ڵاڵه‌یه‌ك بۆ ئەوەی لە داهاتوودا ڕووبەڕووی هیچ سکاڵایەکی یاسایی نەبێتەوە.
چارەسەری کێشەی قەرەبووەکە: ئەگەرێکی زۆر هەیە تورکیا گفتوگۆ لەسەر لێخۆشبوون یان کەمکردنەوەی قەرەبووەکەی دادگای پاریس بکات وەک بەشێک لە ڕێککەوتنی نوێ.
زیادکردنی کرێی ترانزێت: ڕێککەوتنی ساڵی 1973 زۆر کۆنە و بە دڵنیاییەوە تورکیا داوای زیادکردنی ئەو داهاتە دەکات کە لە بەرامبەر تێپەڕبوونی نەوتی عێراق بە خاکەکەیدا وەریدەگرێت.
بەشداریی کۆمپانیا تورکییەکان: وەک وەزیرەکەی ئاماژەی پێدا، تورکیا دەیەوێت چالاکییەکانی لە بواری وزە لە عێراقدا زیاد بکات. ڕەنگە داوای بەشداریکردنی کۆمپانیاکانی لە پڕۆژەکانی نەوت و گازی عێراق و هەرێمی کوردستاندا بکات.
تورکیا کارتی فشار بەکاردەهێنێت؟
لە کاتێکدا هەولێر و بەغدا پێکەوە کاردەکەن بۆ کردنەوەی گرێکوێرەی نەوت، تورکیا وەک لایەنی سێیەم کە خاوەنی کلیلی بۆرییەکەیە، لە پێگەیەکی بەهێزدایە. ئەنقەرە بە باشی دەزانێت کە هەم هەرێمی کوردستان و هەم عێراق پێویستییان به‌و هه‌یه بۆ كردنه‌وه‌ى گرێكوێره‌ى هه‌نارده‌كردنه‌وه‌ى فه‌رمیی نه‌وتى هه‌رێم، بۆیە ئەم کاتە بە دەرفەتێکی زێڕین دەزانێت بۆ ئەوەی بەرژەوەندییە ستراتیژییەکانی خۆی لە بواری وزەدا بۆ دەیان ساڵی داهاتوو مسۆگەر بکات.
به‌مشێوه‌یه‌ش چارەنووسی نەوتی هەرێم چیتر تەنها لە بەغدا نییە، بەڵکو ئێستا چاوەکان لەسەر دانوستانەکانی نێوان تیمە تەکنیکی و سیاسییەکانی بەغدا و ئەنقەرەیە، کە دیاریدەکەن کەی و چۆن نەوتی کوردستان جارێکی تر دەگاتە بازاڕەکانی جیهان.